Gerrit Th. Rietveld ontwerper en architect
Gerrit Rietveld is bekend om de voor zijn tijd opvallende ontwerpen. Hij is begonnen als meubelontwerper en werd naderhand ook architect. In Noord- en Oost-Nederland staan maar weinig door Rietveld ontworpen bouwwerken. Des te interessanter is het dat er in Dedemsvaart een door hem ontworpen gebouw staat. Het hadden er zelfs twee kunnen zijn, in 1961 is er namelijk een ontwerp gemaakt voor een te bouwen Cultureel Centrum en in 1962 voor de bouw van de Gemeente Spaarbank Avereest. Dit bankgebouw is ook daadwerkelijk gerealiseerd.
Een Cultureel Centrum te Dedemsvaart
In het jaar 1961 is door de Utrechtse architect Gerrit Rietveld een ontwerp gemaakt voor een Cultureel Centrum te Dedemsvaart. De opdracht hiervoor was verstrekt door het gemeentebestuur van Avereest. In die tijd was er behoefte aan een Cultureel Centrum, met name aan een goede schouwburgzaal. Na de jaren van opbouw na de tweede wereldoorlog was er weer meer welvaart gekomen en ook meer tijd en belangstelling voor theater en muziek. Het vervoer naar de grotere schouwburgen – concertzalen in plaatsen in de omgeving liet ’s avonds te wensen over. Het particulier autobezit was toen nog niet zo algemeen als nu. Een cultureel centrum stond in die tijd dan ook hoog op het verlanglijstje van de Gemeente Avereest. Reeds een aantal jaren eerder, in 1954, was er al sprake geweest van een plan voor een Cultureel Centrum zoals te zien is in de oudheidkamer op een foto van een maquette van een cultureel centrum te Dedemsvaart.
In 1961 werd de wens voor een Cultureel Centrum in de gemeente Avereest steeds meer gevoeld en voor het maken van een bouwontwerp werd uitgezien naar een architect. Gerrit Rietveld leek de meest geschikte architect voor deze opdracht. Hij had kennis en ervaring met grote bouwwerken.
In Zwolle was in 1957 het hoofdkantoor van de fa. Schrale Beton aan de Willemsvaart gerealiseerd. Het was strak en modern van vorm. Dat was iets wat de Gemeente Avereest ook wel aansprak t.a.v. het ontwerp van een toekomstig Cultureel Centrum. Een locatie had men intussen ook al bedacht: Het gebouw zou moeten komen aan de oostzijde van de Markt te Dedemsvaart. Gebouwen, die of bijna leeg stonden ofwel geen vaste bestemming meer hadden, zouden gemakkelijk plaats kunnen maken voor een modern Cultureel Centrum.
Aldus werd de opdracht verstrekt aan de architect Gerrit Rietveld. Een bouwtekening, een plattegrond en schetsen van het interieur van het Cultureel Centrum te Dedemsvaart werden door Rïetveld gemaakt. Deze bouwtekeningen en schetsen zijn aanwezig in het Rietveld-archief (nt l). Overigens is in dat archief de plaats van de toenmalige ambachtschool op de hoek van de Mr. Zacharias Tijllaan en de Baron van Dedemlaan als alternatieve plaats voor het Cultureel Centrum aangegeven. Hoe dan ook, de plannen van het Cultureel Centrum zijn niet uitgevoerd. Was het plan misschien cultureel of financieel te ambitieus? Er bestonden destijds in Dedemsvaart al een paar zalen, o.a. het St. Vitusgebouw en het Centrum en zaal Kiewiet bij hotel “Centraal”, op de hoek van de Markt/Marktstraat.
In Balkbrug was bij café Leunge een grote zaal gebouwd. Het was in het jaar 1962, n.a.v. de opening van het gebouw “Antenne” op 20 februari, dat de Dedemsvaartse Courant o.a. het volgende schreef: “…Opnieuw is Dedemsvaart met de opening van “Antenne” een fraai gebouw rijker geworden. Dedemsvaart beschikt daarmee nu al over meerdere goed geoutilleerde gebouwen. Toch gaan de gedachten nog steeds uit naar meer, want aan de Markt hoopt men eens een nog groter gebouw te laten verrijzen: Hoofdmotief is het tekort aan ruimte voor grote gelegenheden”. Uiteindelijk is er helaas geen Cultureel Centrum gekomen in de gemeente Avereest. Maar met architect Gerrit Rietveld waren er goede contacten ontstaan zoals verder zal blijken.
Gemeente Spaarbank Avereest
Een jaar later, na het ontwerp van het Cultureel Centrum te Dedemsvaart, ontving architect Gerrit Rietveld opnieuw een opdracht vanuit de gemeente Avereest. In 1962 besloot de Stichting Gemeente Spaarbank Avereest voor de hoofdvestiging te Dedemsvaart een nieuw bankgebouw te bouwen op de hoek van de Julianastraat en de Prins Bernhardstraat. J. Drent schrijft in het boek “Bijdrage tot de geschiedenis van Avereest”: “… de Gemeente Spaarbank had tot doel het sparen bij de bevolking aan te moedigen en waarbij, om elke huivering tot het uithanden geven van de spaarduiten weg te nemen, de gemeente zich voor de terugbetaling borg stelde.” De spaarbank heeft het tot begin jaren zeventig bestaan.
De Gemeente Spaarbank Avereest kreeg met het plan van architect Rietveld een voor die tijd hypermodern gebouw. Het bankgebouw heeft typische Rietveld kenmerken. Zoals bijv. rechte lijnen en verspringende rechthoekige vlakken, die vaak loodrecht staan op een ander vlak van het bouwwerk. Van de architect Gerrit Rietveld is bekend dat er in zijn ontwerpen geen ronde lijnen/vormen voorkomen. Zelfs de letters op zijn bouwwerken zijn ontworpen onder architectuur. Van binnen was het bankgebouw van de Gemeente Spaarbank ruim en licht. Als bijzonderheid had het gebouw een zgn. autoloket aan de zijgevel. De kleurstelling was in verschillende tinten grijs en wit. Pas bij de latere bestemming van het gebouw als notariskantoor kreeg het de opvallende basale kleuren, die we kennen uit de periode “De Stijl”. De kunstperiode “De Stijl” uit de jaren twintig was door Gerrit Rietveld in die tijd echter reeds verlaten en zijn kleurstellingen waren in de loop van de tijd veel minder opzichtig geworden. De vormgeving van Rietveld als zodanig bleef herkenbaar, zoals te zien is in zijn naoorlogse bouwontwerpen van bijv. het Van Goghmuseum in Amsterdam, het reeds genoemde kantoor van Schrale Beton in Zwolle en natuurlijk ook bij het bankgebouw van de Gemeente Spaarbank Avereest. Rietveld was van oorsprong immers vormgever. Het gebouw van de Gemeente Spaarbank te Dedemsvaart werd alom geprezen. De katalogus van het Centraal Museum in Utrecht uit 1992 vermeldt: “Dankzij de voorzitter van de raad van bestuur van de bank, de toenmalige burgemeester van Avereest Jhr. Snouck Hurgronje, kreeg Dedemsvaart een Rietveld”. De krant “Het Vrije Volk” schreef in 1965: ” … Eens zal het gebouw (Gemeente Spaarbank Avereest) opgenomen worden in de klassieke meesterwerken van de Nederlandse architectuur en dan kan men er misschien bij zeggen dat deze zwaluw zomer maakte, en dat zij ook niet-stedelingen de ogen opende voor de mogelijkheden van moderne architectuur. In 1965 werd door architect Van Tricht van het Rietveld-architectenbureau nog een wit-leren zitbank ontworpen voor de wachtruimte van de Gem. Spaarbank. Echter, in 1973 kwam er een einde aan de activiteiten van de bank.
Van 1973 tot 2001 heeft het bankgebouw dienst gedaan als notariskantoor, eerst voor notaris Hebers en daarna voor notaris Linde. In 2001 heeft notaris mr. E. Linde, wegens ruimtegebrek, het voormalige bankgebouw verlaten. Thans is het bedrijf van de fa. Gerrits & Leffers in het pand gevestigd.
Op vrijdag 2 juli 1965 werd het nieuwe bankgebouw geopend door de voorzitter van de Nederlandse Spaarbankbond, de heer mr. J.J.C.R. van der Bilt. Deze verrichtte de eerste handeling aan het autoloket, nadat hij door de voorzitter van de Gemeente Spaarbank (Jhr. Snouck Hurgronje) in een auto was voorgereden. Meteen hierna ging de hoofdingang open. Aansluitend volgde er een bezichtiging en een receptie. De voorzitter, Jhr. Snouck Hurgronje, zei getroffen te zijn door de grote belangstelling. Hij was bijzonder gelukkig, dat Gerrit Rietveld bereid kon worden gevonden de architectuur van het bankgebouw op zich te nemen. Helaas heeft de architect de opening zelf niet meer kunnen mee maken; Gerrit Rietveld was een jaar eerder, in 1964, overleden.
In de Dedemsvaartse Courant werd het nieuwe bankgebouw efficiënt en ruim genoemd. Het gebouw is uit grijs-geglazuurde steen opgetrokken (nt 2). Meteen na de entree van het gebouw vallen de marmeren loketten op; ook is daar een zitbank geplaatst (ontwerp uit 1965). Achter de loketten treft men de werkruimte over de volle breedte. Rechts naast de wachtruimte treft men een ruime directiekamer. In het front aan de Jullanastraat, direct rechts naast de entree is de nachtkluis ingebouwd. Boven de bank heeft in een riante woonruimte het gezin van de administrateur, de heer A. Mul, zijn intrek genomen. Het bestuur van de Gemeente Spaarbank Avereest bestond in 1965 uit: Jhr. S.M. Snouck Hurgronje, voorzitter (nt 3); drs. H.J.C. Tak, vice-voorzitter; ir. M.C. Brandes, secretaris en de leden J.H. Grootenhuis en D.J. Massier. Dat het in die jaren goed ging met de Gemeente Spaarbank Avereest blijkt uit de expansie van de bank. Naast de hoofdvestiging in Dedemsvaart was er reeds talrijke jaren een kantoor te Balkbrug, sinds 1937 gevestigd aan de Meppelerweg. Maar er werden intussen ook bijkantoren geopend in Nieuwleusen (Westeinde) en in Hardenberg, respectievelijk in 1964 en in 1966.
Wereldberoemd
Niet alleen met zijn “Rietveldstoel”, ook als architect is Gerrit Rietveld beroemd geworden met de voor zijn tijd moderne ontwerpen. Onlangs, in het jaar 2000, is het bij architectuurkenners bekende Rietveld-Schröderhuis in Utrecht (1924) geplaatst op de wereld-monumentenlijst van de Unesco. Het Van Goghmuseum in Amsterdam, uit de jaren 1963-1973, is medeontworpen door de architecten Van Dillen en Van Tricht van het Rietveldarchitectenbureau. Het Van Goghmuseum is wereldwijd bekend en van heinde en verre komen kunstliefhebbers naar dit museum. Overigens staan er ook in andere landen, o.a. in Amerika, door Rietveld ontworpen woonhuizen.
Voormalige Gemeente Spaarbank Avereest.
Rietveld in de regio
In de provincie Overijssel staan een viertal woningen, die ontworpen zijn door de architect Gerrit Rietveld, n.l.:
In Ommen (1936), in Markelo (1951), in Enschede en in Hengelo. Deze laatste beide zijn ontworpen in 1961/1962.
Daarnaast staan er in Overijssel nog drie andere bouwwerken van Rietveld nl. in Zwolle, Dedemsvaart en Enschede.
Het zijn: In Zwolle:
Het reeds vermelde hoofdkantoor van Schrale Beton aan de Willemsvaart uit 1957, met een uitbreiding in 1962/1963. Nu behoort dit kantoor aan de Hollandse Beton Groep HBG en is onlangs gerestaureerd. (nt 4)
In Dedemsvaart: de Gemeente Spaarbank Avereest, ontwerp uit 1962 en gereed gekomen in 1965; zie boven.
In Enschede: de klokkentoren uit 1964 op het terrein van de Technische Hogeschool Twente, nu Universiteit Twente.
In de provincie Drenthe is er naast een ontwerp van de Prins Bernhardhoeve te Zuidlaren, maar één ontwerp van architect Rietveld bekend:
De uitbreiding, in 1960, van de toenmalige bibliotheek naast het Wheemgebouw te Meppel.
Gerrit Th. Rietveld
Gerrit Thomas Rietveld leefde van 1888-1964. Hij is geboren in Utrecht en werd aanvankelijk meubelontwerper. Vrijwel iedereen kent de bekende Rietveldstoel: een transparante constructie en strakke lijnen. De kleuren zijn basaal n.l. rood, blauw, geel en zwart. Naderhand is hij naast meubelontwerper ook architect geworden. Al zijn ontwerpen bestaan uit rechte lijnen en vlakken. Slechts één keer moest hij afwijken van de rechte lijnen en dat was niet bij het ontwerp van een gebouw, maar van een sleetje. De kwaliteit van architect Gerrit Rietveld werd wel omschreven met de woorden “gaafheid” en “helderheid”. Bij het ontwerpen van gebouwen werd “de betrekkelijkheid in het oog gehouden” en “soberheid betracht”. Later is hij als architect gaan samenwerken met de architecten Van Tricht en Van Dillen.
Gerrit Thomas Rietveld werd in 1954 benoemd tot officier in de Orde van Oranje-Nassau. Hij ontving in 1959, de Sikkensprijs en maakte deel uit van diverse commissies en jury’s, o.a. was hij in 1962 lid van de jury van de Karel de Grote-prijs voor cultuur.
Na zijn overlijden in 1964 in Utrecht is hij begraven op de begraafplaats “Den en Rust” te Bilthoven. Ook zijn grafmonument heeft rechte vlakken.
Tenslotte
Aan de toenmalige besturen van zowel de Gemeente Avereest als van de stichting Gemeente Spaarbank Avercest kan visie worden toegeschreven met de twee opdrachten voor de architect Rietveld, waarvan er één ook daadwerkelijk is uitgevoerd. Men gaf er blijk van dat moderne architectuur met uitstraling aan de gemeente Avereest niet voorbij hoeft te gaan.
Intussen behoort de Gemeente Spaarbank Avereest al 30 jaar tot de geschiedenis, maar het voormalige bankgebouw aan de J Julianastraat staat er nog.
HenkJan Krikke
Noten
-1. Vanwege de kwetsbaarheid van het archief van Rietveld was het helaas niet mogelijk copieën te maken van de bouw- en situatietekeningen en schetsen. Bij het onderzoek van de archiefstukken was gebruik van “speciale handschoenen” zelfs geboden. Alleen het maken van foto’s van de archivaria was toegestaan.
-2. Het bankgebouw is gebouwd door de fa. Schrale Beton uit Zwolle. Mogelijk speelde hierbij mee dat deze bouwfirma bekend was met architect Rietveld, want hun eigen hoofdkantoor te Zwolle was een aantal jaren tevoren eveneens ontworpen door Gerrit Rietveld.
-3. De Gemeente Spaarbank heeft als instelling al een lange voorgeschiedenis, ze zou al hebben bestaan in 1849, mogelijk zelfs eerder. Tot de eerste directeuren behoorden Jhr. mr. G.C. Junius van Hemert, die woonde op “Dalvoorde” en mr. R.A. Kerkhoven, die woonde aan de Hoofdvaart te Dedemsvaart, thans Moerheimstraat 58 – 60. Destijds had men hoofdelijke borgen: G. de Koning en Jan van der Haar, beiden te Avereest; A. Hulst, te Ommerschans; E.F. Meijerink en mr. R.A. Kerkhoven, belden te Dedemsvaart.
-4. In 1938 is er een ontwerp gemaakt voor de verbouw van een woning in de Zwolse Koestraat tot praktijkruimte.
Bronnen en literatuur
– Ned. Architectuur Instituut: Dossier Gerri’t Rietveld. Inv.nrs. 273 – 277;
360 – 365; 709 – 710.
– Marijke Küper en Ida van Zijl; Gerrit Rietveld, 1888 – 1964, Het volledige werk. Uitg. Centraal Museum Utrecht 1992.
– Rietveld gerestaureerd. In “Over”, Uitg. Het Oversticht; Zwolle, maart 2002.
blz 3.
– Hun laatste rustplaats. Baarn 1985. blz 81.
– J. Drent, Bijdrage tot de geschiedenis van de Gemeente Avereest.
Dedemsvaart, 1978. blz 237
– mr. E. Linde; Notariële ontwikkelingen z’n Dedemsvaart. Dedemsvaart 2001.
– P. Makaske; Historisch overzicht van ruim 100 gebeurtenissen uit de
afgelopen eeuw in de Gemeente Avereest. HVA 1999 nr. 4.
– G.H. Varwijk, De Dedemsvaart in de 20e eeuw. Dedemsvaart 1998. blz 145
– Dedemsvaartse Courant. Diverse Jaargangen.
– Fotocollectie Gemeente Avereest in de oudheidkamer.