D’ Olde Trambane
Onlangs (in juli) heeft Dedemsvaart er een nieuwe historische straatnaam bij gekregen: ”d’ Olde Trambane”. Deze naam verwijst naar de tramrails die daar vroeger hebben gelegen (nu: achter de meubelzaak van Varwijk). Vrijdag 11 juli werd het straatnaambordje onthuld door Gerard Varwijk, de initiatiefnemer van dit alles. Uit gegevens van zijn archief bleek dat er vroeger tramrails hebben gelegen vanaf het tramemplacement tot aan de zgn. Visscherswijk. Dit was de wijk die liep van de kunstmesthandel van Gerrit Jan Visscher (zie verder) noordwaarts naar de Langewijk. (Zie boek Wijkend Verleden, blz 86). Later is de kunstmesthandel voortgezet door de fa. Spijkman en nog weer later door de Argrarische Unie. De Dedemsvaartse Stoomtramweg Maatschappij vond het vroeger te gevaarlijk om de kunstmeststoffen langs de Hoofdvaart te lossen. Via een baan achter de school en de huizen langs kon de goederentram de kunstmestloods bereiken.
Historie
De Dedemsvaartse Stoomtramweg Maatschappij, DSM, werd in 1885 opgericht door de heer J.D.Ruijs Theod.zn, die woonde op huize ”Moerheim”. De eerste commissarissen waren Jhr. mr. G.C. Junius van Hemert, op huize ”Dalvoorde”, mr.W.J.Baron van Dedem, op huize ”Rollecate” te Den Hulst (Nieuwleusen), de heer C. Piek, op huize ”Eikenoord”, mr. G.de Meijier, notaris te Heemse en de heer H.van Barneveld, burgemeester van Avereest. In 1886 reed de eerste tram van het station Dedemsvaart-Staatsspoor (tussen Nieuwleusen en de Lichtmis, daar waar de autoweg over de spoorbaan gaat) naar Dedemsvaart. In het zelfde jaar was ook het gedeelte naar Heemse gereed gekomen. Door de jaren heen kwamen er steeds meer tramlijnen gereed. Men kon in 1907 per Dedemsvaartse stoomtram naar Zwolle, Heemse/Hardenberg, Hoogeveen, Coevorden, Nieuw-Amsterdam, Klazienaveen, en Ter Apel. In 1908 kwam ook de tramlijn van Balkbrug naar Meppel (MB) gereed. Totaal was er toen een netwerk van Dedemsvaartse tramlijnen van meer dan 100 km. Begrijpelijk is dat het tramemplacement van de DSM aan de Hoofdvaart te Dedemsvaart zich ook sterk heeft uitgebreid. Aan de westzijde van het tramemplacement werd een imposant kantoor gebouwd (1903). Dit staat er nog. Er kwam uiteraard veel rijdend materieel bij: Locomotieven, personen- en goederenwagons. Daarnaast verrezen er ook locomotief loodsen, remises, magazijnen en werkplaatsen. De DSM heeft een halve eeuw bestaan, van 1885 tot aan de fusie met de EDS in 1935. Maar twaalf jaar later, in 1947, kwam ook aan het gefuseerde trambedrijf van de EDS een einde. De concurrentie met het wegvervoer bleek te sterk. Het is nu ruim 55 jaar geleden dat het trambedrijf definitief ophield te bestaan. Het tramnet is daarna in korte tijd geheel ontmanteld en opgeruimd. Waar destijds het emplacement van de tram lag, is nu het busstation van de busmaatschappij ARRIVA.
Emplacement Dedemsvaartse Stoomtram, anno 1934. Rechts de wagon op het
spoor van “de olde trambane”.
Kunstmesthandel en tramrails
Gedurende een tiental jaren, in het begin van de 20e eeuw, was de kunstmesthandel van Gerrit Jan Visscher aan de Hoofdvaart te Dedemsvaart gevestigd. Hij woonde naast hotel Hiemstra. Niet alleen per schip (hij woonde immers aan de vaart), maar ook per tram werd kunstmest aangevoerd. Dat laatste bleek praktisch, want er liep over een lengte van ruim 100 m. een opstelspoor/rangeerspoor vanaf het emplacement tot aan de kunstmestloods achter zijn woning. Ook konden de goederenwagons daar blijven staan tijdens en na het lossen van de kunstmest. Dat kon natuurlijk niet op de hoofdlijn met de doorgaande trams aan de Hoofdvaart. Voor zover bekend, was er waarschijnlijk sprake van twee tramsporen op de trambaan vanaf het emplacement naar de kunstmestloods.
Gerrit Jan Visscher (1879 – 1961) was afkomstig uit Erica. Daar had zijn broer Jan Visscher de veenderij en kunstmesthandel van hun vader overgenomen. Gerrit Jan Visscher heeft zich vervolgens in Dedemsvaart gevestigd. Vandaar is hij rond 1925/1926 naar Zwolle verhuisd en nog weer later naar Den Haag, waar hij o.a. een turfhandel had. Gerrit Jan Visscher had naast een aantal zoons ook een dochter, de latere ballonvaarster Nini Boesman-Visscher. In de biografie van haar wordt de jeugd in Dedemsvaart genoemd, het was een onbezorgde tijd. Opvallend is dat de lege goederenwagons achter hun woning als ‘speelplaats’ in die biografie worden vermeld. Op mijn vraag gaf zij aan dat, daar vroeger in haar jeugd (lang geleden) wel twee opstelsporen (rails) waren. Tevens zijn in bovengenoemde oude papieren aanwijzingen gevonden, waaruit blijkt dat er niet één, maar twee trambanen hebben gelegen. Overigens heeft de schrijver A.E.van Bergen in zijn situatieschets van het Dedemsvaartse tramemplacement het gelaten bij maar één tramspoor achter de school.
Trambaan
De tramrails liepen tot aan de Visscherswijk en werden door de DSM waarschijnlijk gebruikt als opstelspoor en rangeerspoor. Deze rails lagen op een trambaan achter de school van Wijk F en achter de huizen langs. Een deel van de ligging van de trambaan is als straat nog aanwezig en komt uit op de Schuttevaer. Hoewel het slechts een kort gedeelte is van de vroegere trambaan, herinnert de nieuwe straatnaam ”d’ Olde Trambane” ons aan de tijd van de Dedemsvaartse stoomtram.
HenkJan Krikke
Bronnen en literatuur.
– Met dank aan Gerard Varwijk en mevrouw Nini Boesman-Visscher.
– Dedemsvaartse Courant; 14 juli 2003.
– E. Heyligers; Nini Boesman, gedragen door de wind, 50 jaar ballonvaren. Den Haag 1998, blz 11.
– A.E. van Bergen, H.Zandbergen; Van stoomtram tot DVM. Uitg.NVBS. Amsterdam/Dieren 1985, blz 277 en 287.
– A.E. van Bergen, G.H.Varwijk; De Dedemsvaartse Stoomtramweg Maatschappij. HVA 1985 nr 1.
– G.H. Varwijk; Stap voor stap langs de Dedemsvaart. Dedemsvaart 1983.
– W.Visscher; Rond de Runde, Turf, kunstmest en elektriciteit; triptiek van de turfindustrie. Montfoort 1997. blz 326 – 328.
– H.D.J. Krikke; De Dedemsvaartse Stoomtram, anno 2001. HVA 2001 nr 4.